*Dr. Mahfi Eğilmez
İktisat bilimi kimi kavramlarını fizik bilimlerden almıştır. İstikrar kavramı bunlardan birisi hatta tahminen de en fazla bilinenidir. Fizikî manada istikrar; İki ters gücün birbirine üstünlük sağlayamadığı durumdur. Bunun en kolay örneği ip çekme oyununda iki tarafın birbirini hiç kıpırdatamadığı durumdur.
Fizik bilimlerde iki cins istikrar vardır: İstikrarlı istikrar, istikrarsız denge. Bu iki dengeyi aşağıdaki formda gösterelim. Aşağıdaki halde iki tas var. Soldakinde tas olağan formda duruyor ve içinde bir top var. Sağdaki formda ise tas karşıt dönmüş durumda ve top tasın üzerinde duruyor.
Soldaki formdaki tas sallandığı vakit top da tasla birlikte sağa sola üst aşağı sallanır. Ancak tasın sallanması bittiğinde top da eski yerine gelir ve tekrar birinci istikrar haline döner. Buna istikrarlı denge diyoruz. Sağdaki formda ise tas sallandığında top yere düşer ve gidip ileride bir yerde durur. Tasın sallanması bittiğinde top eski yerine gelmez. Buna da istikrarsız denge diyoruz. İstikrarlı istikrarda topun eski istikrar noktasına yine gelmesi için dışarıdan bir müdahale edilmesi gerekmez, buna karşılık istikrarsız istikrarda topun eski yerine gelebilmesi için dışarıdan müdahale edilmesi gerekir.
İktisattaki istikrarlar de istikrarlı ve istikrarsız denge olarak ikiye ayrılır.
Soldaki form fiyatlarda ve/veya arz ve talep ölçüsünde meydana gelen değişimler nedeniyle istikrarın bozulduğunu ve lakin vakit içinde tekrar arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada istikrara gidildiğini gösteriyor. Bu durum istikrarlı istikrara bir örnektir. Tıpkı tasın içindeki top üzere yine eski istikrara dönülecektir. Sağdaki halde ise istikrar bir kere bozulduktan sonra arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktaya dönülememektedir. Bu da istikrarsız denge halinin iktisattaki örneğidir. Tıpkı tasın üzerindeki top üzere eski istikrara dönülebilmesi için dışarıdan müdahale gerekli olmaktadır.
İktisatta her iki istikrarın en çok görüldüğü örnekler tarım alanında ortaya çıkar ve Cobweb Teoremi (örümcek ağı teoremi) denilen bir teori yardımıyla açıklanır.
İstikrar her vakit eski noktaya dönülerek sağlanmaz. Kimi hallerde (hatta birçok halde) yeni istikrar noktası eskisinden farklı bir yerde oluşur. İktisat siyasetinin maksadı en uygun dengeyi yakalamaya çalışmaktır. Dengeyi etkileyen değişken sayısı arttıkça bu iş zorlaşır.
Örneğin Türkiye için ülkü ekonomik istikrar enflasyonun yüzde 1 – 2 üzere düşük oranda, işsizliğin doğal işsizlik oranı dolayında (ülkeden ülkeye değişir, Türkiye için yüzde 8 kabul edilebilir), büyüme oranının potansiyel büyüme oranı dolayında (yüzde 5) olduğu bir istikrar halidir. Hatta iş bunlarla da bitmez: Bütçe açığı ve cari açığın da yüzde 3’ün altında olması, borç yükünün artmaması, etrafın korunup kollanması üzere birçok değişken daha işin içine girer.
Bu kadar çok gayenin bir ortada olması ülkü istikrar bileşimine ulaşmayı, imkânsız değilse de, çok güç hale getirir. Zira bu gayeler birbiriyle çelişir. Örneğin enflasyonu düşürmeye çalışmak ekseriyetle büyümeyi de düşürür ve sonuçta işsizlik artışa geçer. Bütün bu maksatları birbiriyle çelişmeyecek halde ele almanın bir tek yolu vardır: Beklentileri uygunlaştırmak. İktisadın karar alıcıları ve yönlendiricileri insanlardır. İster ferdî, ister şirket idaresi isterse kamu idaresinde karar alsınlar şayet beşerler iktisadın geleceğinden umutlu iseler alıp uygulayacakları kararlar da optimist olur. Örneğin yakın gelecekte enflasyonun düşeceğine ve TL’nin yabancı paralara karşı bedel kazanacağına inanmaya başlarlarsa döviz talebini bırakırlar. O vakit kurlar düşer TL kıymetlenir ve enflasyon da geriler.
Türkiye, beklentileri düzeltmeyi 2001 krizinden sonra başardı ve nitekim de iktisatta bu saydığım değişkenlerin hepsinde gayeye hakikat yol alınmaya başladı. O devirde demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü üzere karar alıcıların beklentilerini ziyadesiyle etkileyen hususlarda Türkiye bugünkünden çok farklı bir yol izliyordu. Ne var ki maksatlara tam ulaşılamadan evvel toplumsal ve siyasal alanlarda sonra da iktisat alanında beklentilerin bozulmasına yol açacak adımlar atıldı.
Bu yazının özeti şudur: Eğer ekonomik dengeyi ziyadesiyle etkileyen beklentileri düzeltemezsek, bir öbür deyişle ülkü olmayan istikrara dışarıdan müdahale etmezsek, ülkü istikrara ulaşmamız mümkün olamaz. Burada dışarıdan müdahaleden kastettiğim şey iktisat dışı üzere görünen toplumsal ve siyasal düzenlemeleri çağdaş görünüme uygun hale getirmek ve iktisatta sistemin çalışmasını engelleyecek atılımlardan kaçınmaktır. Bir diğer deyişle dışarıdan müdahale; kimi hallerde düzeltmek için müdahale etmek, kimi hallerde ise müdahaleden kaçınmak biçiminde olmalıdır.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.