Fundanur Öztürk
Türkiye’de tüketiciler yüksek şeker fiyatlarından şikâyet ederken, şeker pancarı çiftçileri ise 2018’de fabrikaların özelleştirilmesiyle birlikte şeker pancarı üretmenin her geçen yıl giderek zorlaştığını anlatıyor. Öte yandan özel bölüme ilişkin şeker fabrikaları, Türkşeker’e ilişkin kamu fabrikalarına nazaran çok daha yüksek fiyatlarla şeker satışı gerçekleştiriyor.
Ticaret Bakanlığı, şeker fiyatlarında yaşanan artış ve adil rekabeti bozan faaliyetler sebebiyle şeker fabrikalarında inceleme başlatıldığını duyurdu, özgür piyasa şartları içerisinde tüm önlemlerin alınacağı belirtti.
Hasat periyodu geçtiğimiz yılın Eylül-Ekim aylarında biten şekerin 50 kilo çuval fiyatı, yalnızca birkaç ay içerisinde 700-800 TL’ye ulaştı.
Tarım ve Orman Bakanlığı ise “şeker üreticisi firmalara gerekli ikazları yapıldığını” ve sonucunda özel daldaki birtakım firmalarının şeker fiyatlarını 800 TL’den 575 TL’ye indirdiğini belirtti:
“Bakanlığımız birtakım şeker üreticisi firmaların maliyetlerinin çok üstünde piyasaya mal vermeye çalışmalarının ve stokçuluğa tevessül etmelerinin önüne geçecek her türlü imkâna sahiptir.
“Bu fiyatların kalıcı hale dönüşmemesi durumda bakanlığımız piyasanın istikrarda kalması için gerekli önlemleri alacak ve üretici firmaların uygun maliyetle şeker tedarik etmesini sağlayacaktır.”
2021-2022 periyodunda üretilen toplam 2,5 milyon ton şekerin 1,6 milyon tonu özel bölüm, 1 milyon tonu ise kamu fabrikaları tarafından üretildi.
Lakin özel şirketlere ilişkin şeker fabrikaları ve Türkşeker’e ilişkin kamu fabrikalarının şeker fiyatları ortasında önemli fark bulunuyor.
Bugün yaşanan krizinin, bu “ikili fiyat sisteminde” özel kesimin çok daha yüksek şeker fiyatı belirlemesinden kaynaklandığı bedellendiriliyor.
Fundanur Öztürk Türkiye’de 18 adet özel bölüm, 15 adet de kamu olmak üzere 33 şeker fabrikası bulunuyor Alım fiyatı tıpkı, satış fiyatı farklı
Şeker İş Sendikası Örgütlenme Uzmanı Sefer Kahraman hem Türkşeker’in hem de özel şeker fabrikalarının çiftçiden şeker pancarını birebir fiyata almalarına karşın, özel kesimin şekeri çok daha yüksek fiyatla sattığını söylüyor:
“Hem özel şeker fabrikalarında hem Türkşeker’de pancarın çiftçiden alım fiyatının 420 TL’ydi. Sene başında Türkşeker’de şekerin torbası 265 TL iken, Çorum Şeker’de 480, bir öteki özel fabrikada ise 520 liraydı.
“Ardından özel dalda fiyatlar giderek artmaya başladı ve 50 kiloluk şeker çuvalının fiyatı 700-800 TL’yi buldu. Hammaddeye fazla para ödemek üzere bir münasebetleri yoktu, tıpkı taban fiyattan almışlardı.”
2018 yılında başlayan süreçle son dört yılda kamuya ilişkin 11 şeker fabrikası özelleştirildi.
Kahraman’a nazaran bu özelleştirmelerin kesimde ikili fiyat sistemine sebep olacağı ve halkın uygun fiyatlı şekere ulaşmasını engelleyeceği “zaten biliniyordu” ve bu açıdan, pek de şaşırtan değil.
Fundanur Öztürk Türkşeker fabrikaları Türkiye’nin şeker üretim potansiyelinin yüzde 35’ine sahip ‘Pancar ekecek çiftçi bulunamıyor’
BBC Türkçe‘ye konuşan çiftçiler ve uzmanlara nazaran özel şeker fabrikaları yalnızca yüksek fiyatlandırmayla değil, son 4 yılda şeker pancarı çiftçilerini üretimden uzaklaştıran siyasetler uygulamakla da eleştiriliyor.
Ailesinin Yozgat’ın Yerköy ilçesinde 60 yıldır şeker pancarı üretimi yaptığını söyleyen Osman Arslan, şeker fabrikalarının özelleştirilmesinden bu yana ilçedeki pek çok çiftçi üzere pancar üretimini bitirdiğini söylüyor.
Yerköy çiftçisinin 1960’lı yıllardan beri yıllık 150-200 bin ton üzere yüksek bir kapasitede şeker pancarı üretip Çorum Şeker Fabrikası’na sattığını söyleyen Arslan, “Fabrika özelleştikten sonra üretimimiz her geçen gün azalmaya başladı” diyor.
Geçen yıl Yerköylü çiftçilerin toplam 160 bin ton şeker pancarı üretimi yapacağını taahhüt ettiğini belirten Arslan, bu yıl çiftçilerin ekim taahhüdünün 90 bin tonda kaldığını anlatıyor:
“Geçtiğimiz yıl fabrikaya taahhüt ettiğimden 440 ton eksiğim kalmış, bu yıl da yalnızca 440 tonluk taahhüt verdim. Çiftçiler ekim taahhüdü veremiyor ve münasebetiyle fabrikalar da şeker üretim taahhütlerini dolduramıyorlar.
“Benim yılda 3 bin 500 ton şeker pancarı üretebilecek kapasitem var lakin bu üretimi yapmak bana artık aptallık üzere geliyor. Ben de şeker üretiminden vazgeçtim.”
Çorum’da 15 yıldır şeker pancarı eken çiftçi Sefa Ceylan da fabrika özelleştirilene kadar her yıl ortalama 100 dekar şeker pancarı üretimi yaptığını fakat bu yıl 16 dekara kadar düştüğünü söylüyor.
Ailesinin 1956 yılında Çorum’a şeker pancarı eken birinci ailelerden olduğunu ve bu üretimi yıllarca sürdürdüklerini belirten Ceylan, şu an neredeyse kendisinin “sembolik” üretimi dışında hiçbir aile üyesinin şekere devam etmediğini anlatıyor:
“Bu dönem şeker fabrikasından benim üzere birçok çiftçiyi ‘Pancar ekin’ diye aradılar. Zira artık pancar ekecek çiftçi bulunamıyor. Özelleştirmeden sonra bir dekar bile pancar ekmeyen çok fazla büyük çiftçi var.”
Bu yıl çiftçiden şeker pancarı alım fiyatı, evvelki yıllara nazaran neredeyse 9 ay evvelden açıklandı ve ton fiyatı %90,5 artırım ile 875 TL olarak belirlendi.
Alpullu Şeker Fabrikası üzere birtakım özel şeker fabrikalarının bu fiyatından da üzerine çıktığı ve şeker pancarı taban fiyatını 1.000 TL olarak belirlediği görüldü.
Çiftçilere nazaran pancar üretiminde yaşanan krizin farkına varan yetkililer, çiftçiyi üretime teşvik etmek için taban fiyatı hasat devrinden evvel açıklama yolunu seçti.
Pekala, şeker pancarı çiftçisini üretimden uzaklaştıran sebepler ne?
Çiftçiler giderek artan üretim maliyetleri sebebiyle, “Her 10 ton pancarın 6 tonu maliyet, 4 tonu kar” halinde bir hesaplama yapıyor.
Şeker pancarının tarladan çıktıktan çabucak sonra işlenmek üzere fabrikaya gönderilmesi gereken bir eser olduğu düşünüldüğünde, çiftçilerin hasat devrinden sonra belirlenen alış fiyatına itiraz etme bahtı bulunmuyor.
Arslan, geçen dönem tonu 420 TL’den satarak elde ettikleri gelirle bu yılın ekimini yapmakta çok zorlandıklarını anlatıyor:
“Alış fiyatı 2021 Ağustos ayında 420 TL olarak açıkladığında enflasyon şimdiki üzere değildi. Çabucak akabinde yaşanan enflasyonist gelişmelerle bu dönemin üretimine başlamak, büyük bir risk almak manasına geliyor.”
Lakin üreticilerin tek sorunu, yüksek girdi maliyetleri değil.
‘Fabrikalar özelleştikten sonra fire oranları yükseldi, şeker oranları düştü’
Çiftçilerin fabrikaya teslim ettikleri pancarlardan birinci evvel toprak vb. yabancı hususlar ayrılıyor, akabinde eserin şeker oranına nazaran çiftçiye ödeme yapılıyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan çiftçi ve uzmanlar, Çorum Şeker Fabrikası özelleştirildiğinden bu yana fabrikaya teslim ettiklerini şeker pancarlarının şeker oranlarının daha düşük çıktığını belirtiyor.
Kahraman, “Çorum Şeker Fabrikası özelleştirilmemişken, fire oranları yüzde 10’u geçmezdi. Fakat özelleştirildikten sonra fire kesintileri yüzde 13-17’den başladı. 30 ton pancarın 3 tonu fire parasına gidiyor” diyor.
Ceylan da “Fabrika özelleştikten sonra toprak vb. münasebetlerle eserlerde belirlenen fire oranları yükseldi, şeker oranları düştü. Devletteyken bu türlü değildi” diyor.
Ceylan, fabrikanın pancardan ayıklanan toprak üzere öbür unsurları öteki firmalara satarak da para kazandığını lakin bu kârı çiftçiye yansıtmadığını belirtiyor:
“Aslında yalnızca bu yüzden fire oranlarımızı eskiye nazaran düşürmesi lazımdı zira fabrika devletteyken topraklar bir yere satılmıyordu. Bu satışın bize de olumlu bir yansıması gerekirken, bilakis bizim fiyatımızdan kesiliyor.”
Arslan ise fabrikanın piyasaya çok yüksek kârlılıkla satış yaptığını şöylüyor:
“Bizden 400 TL maliyetle aldıkları 16 polarlı bir ton şeker pancarından, 160 kilo şeker üretiyorlar. 50 kiloluk bir şeker torbasını ise 700 TL’ye satıyorlar, yani kilo fiyatı 14 TL.”
“Tabii bir ton şeker pancarı salt 160 kilo şeker üretmiyor. Bunun küspesini, alkolünü de satıyorlar. Yan gelirleriyle birlikte bu sayı 3.000 TL’nin altına düşmüyor.”
‘Ceza politikası’
Çiftçiler ayrıyeten, Çorum Şeker Fabrikası özelleştikten sonra yıllık şeker pancarı üretimi taahhüdünü zorlayan sebeplerle yerine getiremeyen çiftçilere önemli bir “ceza politikası” uygulandığını söylüyor.
Fabrikanın taahhüdünü dolduramayan çiftçilere uyguladığı bu ceza siyaseti ve “girdi maliyetlerindeki artışları dikkate almayan tavırları” üzere etkenlerle çiftçinin pancardan uzaklaştığı belirtiliyor.
Kahraman, “Özel bölümdeki kimi fabrikalar, taahhüdünün altında kalan çiftçilere ceza uyguladı ve paralarını az ödedi. Hava kurak gitse bile çiftçiye ceza kesildi ve çiftçiyi küstürdüler” diyor.
Arslan ise Çorum Şeker Fabrikası’nın çiftçilere avans olarak sağladığı tohum ve gübrede bile kâr emeli güttüğünü belirtiyor:
“Geçtiğimiz yıl hür piyasada üre gübresi 2 bin 700 TL ton fiyatıyla satılırken, Çorum Şeker Fabrikası bize üre gübresini 3 bin TL’ye sattı. DAP gübre piyasada 3 bin 300 liraya satılırken, DAP’tan daha düşük vasıflara sahip bir taban gübresini bize 3 bin 500 TL’ye sattı.”
Çorum Şeker Fabrikası: Hammadde temininde zahmet yok
BBC Türkçe‘nin sorularını yazılı olarak yanıtlayan Çorum Şeker Fabrikası ise özelleştirmeden bu yana her yıl şeker üretim kotasını doldurduklarını ve gereksinim duyulan hammaddenin temini konusunda hiçbir düşünce yaşanmadığını belirtiyor:
Fabrika, “pancarın gelişimi ve şeker varlığı açısından en yeterli içerikteki gübrelerin” piyasa fiyatlarının altında çiftçiye sunulduğunu söz ediyor.
Çiftçilerin eserlerindeki fire oranlarının özelleştirme öncesine nazaran yüksek, şeker oranlarının ise düşük çıktığı sözleriyle ilgili olarak ise şunlar kaydediliyor:
“Fire tahlili etabında yapılan süreçler fabrikamızın sunduğu online izlenebilir kayıt sistemiyle tüm üreticilerimizin erişimine açıktır. Şirket, talep edilmesi halinde fire tespiti sırasında üreticileri temsilen gözlemci bulundurulmasına muvafakat eder.”
“Analiz yapılarak tespit edilen fireye, üretici tarafından itiraz edilmesi halinde, ikinci bir numune alınır, tekrar itiraz edilmesi halinde üçüncü numune alınarak oluşacak ortalama fire pahası kontratın tarafları için kesin ve bağlayıcıdır.”
“Pancardaki bedele temel polar şeker varlığının, tespiti asılları Şeker Tahlili Metotları Milletlerarası Kurulu (ICUMSA) tarafından belirlenmiş tahlil metoduna nazaran münhasıran şirketçe belirlenir ve masraflar şirket tarafından karşılanır.”
Fabrika ayrıyeten yüksek kar oranıyla satış yaparak piyasadaki şeker fiyatlarını artırıcı bir tesire sahip oldukları değerlendirmesini reddediyor:
“Türkiye’de üretim yapan bütün şeker fabrikaları oluşan piyasa şartlarında birbirine çok yakın fiyatlarda satış yapmaktadır. Çorum Şeker Fabrikası olarak Türkiye şeker üretiminin yüzde 3,5’lik hissesini üretmekteyiz. Münasebetiyle piyasada şeker fiyatlarını artırıcı bir tesire sahip olmamız kelam konusu bile değildir.”
Üretim taahhüdünü yerine getiremeyen çiftçilere uygulanan ceza siyaseti ile ilgili olarak ise şunlar kaydediliyor:
“Mücbir sebep dışında, taahhüt edilen A kotasının yüzde 90’ının altında pancar teslim eden üretici noksan pancar teslim etmiş sayılır. Lakin, 2022 döneminde üretimin devamlılığını teşvik etmek hedefiyle, tekrar üretim taahhüdünde bulunan üreticilerimize cezai müeyyide uygulanmamaktadır.”
Şeker fiyatları artacak mı?
Türkiye’de şeker pancarının çiftçiden alış fiyatı 2020 yılında ton başına 336 TL, 2021 yılında 420 TL ve bu yıl için 875-1000 TL olarak belirlendi.
Çiftçiler, taban fiyatlarının “ekecek çiftçi bulunamadığı” için yükseltildiğini lakin bu fiyatların tekrar de kâfi üretim maliyetlerini karşılamak için kâfi olmadığını söylüyor.
Aktüel gübre ve mazot fiyatları karşısında çiftçiler, bu yıl şeker pancarı ton fiyatlarının en az 1300-1500 TL olması gerektiğini savunuyor.
Kahraman ise şayet özel şeker fabrikalarına müdahale edilmezse, önümüzdeki hasat döneminde Türkiye’ye çok daha yüksek şeker fiyatlarının beklediğini pahalandırıyor:
“420 TL’den taban fiyatla aldığı şekerin torbasını bugün prestijiyle 700-800 TL’ye satan bir zihniyet, 1000 TL taban fiyatıyla alacağı şekerin torbasını en az 1200 TL’ye satacaktır.
“Eğer müdahale edilmezse ve özel şeker fabrikaları bu türlü hür bırakılırsa, 2022’nin 9. ayından itibaren, şeker fiyatlarının dehşetli bir sayıya ulaşacağı varsayım ediliyor.”