Türkiye’de yolsuzluğun önlenmesine ait yasal düzenlemeler ne oranda uygulanıyor? Uzmanlarla konuştuk
Global seviyede yapılan çalışmalar, dünyada güç, üretim işleri, inşaat, madencilik, ilaç üzere endüstrilerin yolsuzluğa karşı en açık kesimler olduğunu gösteriyor.
Bu kesimlerdeki şirketlerin devletle bağlantıları, aldıkları ihaleler, bilhassa de müsaade ve ruhsat basamaklarının bürokratik olması bunda tesirli.
Türkiye’de de emsal bir tablo kelam konusu. DW Türkçe’ye 9 AralıkDünya Yolsuzlukla Çaba Günü çerçevesinde konuşan Memleketler arası Şeffaflık Örgütü Türkiye Temsilcisi Oya Özarslan, Türkiye’de küçük ölçekli yolsuzluklardan, büyük ölçekli yolsuzluklara kayma olduğunu söz ediyor.
İhaleler, vergi afları, imtiyazlar
“Küçük ölçekli yolsuzluklardan biz trafik polisine verilen rüşvet ya da tapu, vergi dairelerindeki yolsuzlukları anlıyoruz. Bunlar online süreçler hasebiyle bir ölçü azalma göstermiş olabilir. Lakin büyük ölçekli yolsuzluklar aslında çok telaş verici bir durumda” diyen Özarslan, büyük ölçekli yolsuzlukların ise temel olarak ihaleler aracılığıyla gerçekleştiğini söylüyor.
Özarslan, “Uzun devirli yükümlülükler içeren kontratlar, vergi afları, indirimleri, imtiyazlar, büyük ve mega projeler. Bunlardaki gerçekleşen ölçüler hem çok yüksek hem de siyasi bağlantılar hasebiyle ayrıcalıklar tanınması mümkün” diye konuşuyor.
2004-2019 yılları ortasında kamu ihale kurumunun yaptığı ihaleler arasında açık ihale sisteminin oranı yüzde 75’ten yüzde 63’lere kadar düştü.
Kamu İhale Kurumu’nun bilgilerine nazaran 2021 yılının birinci dört ayında 920’den fazla ihale, acil durum gerektirdiği gerekçesiyle 21B kapsamında, yani pazarlık yordamıyla yapıldı.
Türkiye’de yolsuzlukla ilgili düzenlemeler mevcut. Türk Ceza Kanunu’na nazaran rüşvetin 5 yılla 12 yıl ortasında mahpus cezası bulunuyor.
“Cezasızlık yaygınlaştı”
Lakin Özarslan’a nazaran düzenlemelerin uygulanmasıyla ilgili düşünceler var.
Türkiye’nin sorununu “yolsuzluk konusunda cezasızlığın yaygınlaşması” olarak vurgulayan Özarslan, buna ait bulguların da son 10 yıla ilişkin isimli sicil istatistiklerinden görülebildiğine dikkat çekiyor. Özarslan, “Son 10 yılda rüşvet üzere yolsuzluk kabahatlerine ait soruşturmalara baktığımızda bunlara ait verilen takipsizlik kararının yüzde 44’ten yüzde 54’e kadar çıktığını görüyoruz. İhaleler üzere ekonomik hatalara ait verilen takipsizlik kararları ise yüzde 29’dan yüzde 47’ye kadar ulaşmış durumda” bilgisini veriyor.
Şeffaflık Derneği’nin yürüttüğü çalışmaya nazaran, 2009-2020 yılları ortasında vergi yol kanunun uyarınca açılan soruşturmalarda artış olsa da kovuşturmaya gerek olmadığına dair verilen karar sayısı iki katına çıktı. Öte yandan 2009’da yaklaşık yüzde 13 olan beraat kararlarının oranı da 2020’de yüzde 16’ya yükseldi. Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında Kanunu kapsamında açılan soruşturmalarda ise birinci soruşturmaların açıldığı 2017’de beraat kararının toplam kararlara oranı yüzde 18 iken, bu oran 2020’de yüzde 40’a çıktı.
Türkiye gri listeye girdi
Oya Özarslan, Türkiye’nin yolsuzlukları gereğince cezalandıramaması ve sorgulayamaması nedeniyle Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’ne bağlı (OECD) Mali Hareket Gücü (FATF) tarafından gri listeye alındığını hatırlatıyor. FATF, kasım ayında kara para aklama ve terörizmin finansmanının engellenmesinde yetersiz kaldığı gerekçesiyle Türkiye’yi gri listeye aldığını duyurmuştu.
Özarslan, ABD’nin talebiyle Avusturya’da kara para aklamak hatasından tutuklanan iş insanı Sezgin Baran Korkmaz’ın, Türkiye’de hakkındaki soruşturma devam ederken yurtdışına çıkış yasağının ve malvarlığı üzerindeki önlemlerin kaldırıldığını belirtiyor ve “Bu kişi yurtdışına çıkıp mal varlığını satarak bundan kâr elde edebildi. Yani yargının elinden kurtulabildi aslında. Burada yargının dikkatsizlik yapma, kusur yapma, ihmal etme üzere bir lüksü yoktur. Bunların altını çizmek lazım” diye konuşuyor.
Özarslan, yargının tarafsız olmadığına işaret eden tavrına da dikkat çekiyor: “Örneğin muhalefete ilişkin belediyelere yapılan yolsuzluk soruşturmalarına sıkça rastlarken iktidar partisine ilişkin bir belediyeye yapılan yolsuzluk soruşturmasına takipsizlik kararı verilebildiğini ya da İçişleri Bakanlığı’nın çabucak yolsuzluk belgelerine el koyabildiğini görüyoruz. Bunlar aslında cezasızlık konusundaki algımızı gitgide artıran konular.”
En az 4 milyar dolar kayıp
Dünya genelinde yolsuzluğun global gayri safi ulusal hasılanın en az yüzde 5’ine denk geldiğine yönelik araştırmalar mevcut.
Pekala yolsuzluğun varlığı Türkiye iktisadı ve Hazine açısından neye mal oluyor?
Oya Özarslan, Türkiye’nin geçen yılki GSYİH’sinin 720 milyar dolar civarında olduğu düşünüldüğünde bu sayının en az 4 milyar dolara karşılık geldiğini söylüyor. Özarslan, “4 milyar dolar; eğitime, sıhhate, barınmaya, okula, gereksinimi olan şahısların toplumsal yardımına harcanabilecek iken yanlış ellere, zımnî süreçlere, karanlık birtakım faaliyetlere gitmiş durumda” diyor.
“Büyüme ve yatırımları olumsuz etkiliyor”
DW Türkçe’ye konuşan vergi uzmanı Nedim Türkmen’e nazaran ise yolsuzluk; yatırımları, tasarrufları ve büyümeyi olumsuz etkilerken kayıt dışı iktisadın büyümesine yol açıyor.
Türkmen, “Kamu harcamaları artıp kamu gelirleri azalırken kamu kısmının finansman gereksinimi artıyor ve istikrarlar bozuluyor. Bu da gelir dağılımı adaletsizliklerine yol açıyor. Gelir dağılımındaki adaletsizlikler enflasyonu körüklüyor. Kayıtdışı iktisat bunlara bağlı olarak artıyor” diye konuşuyor.
Türkmen’e nazaran bu durum, vergide gelir üzerinden vergilendirme yerine harcamalar üzerinden vergilendirmeyi teşvik eden bir sistemin yerleşmesine neden oluyor. Nedim Türkmen, bu yapının küçük işletmelerin varlığını tehdit ettiğine ve iktisatta rekabeti ortadan kaldırırken de yabancı sermayenin ülkeye girişini engellediğine dikkat çekiyor.
“Gelir eşitsizliği yolsuzluğun göstergesi”
Dünya rekabet liginde Türkiye’nin 61’inci sırada olduğuna işaret eden Türkmen, Ekonomist Thomas Piketty’nin kurduğu Paris merkezli Inequality Lab tarafından paylaşılan Dünya Eşitsizlik Raporu’nun 2021 sonuçlarına nazaran de Türkiye’de en güçlü yüzde 10’luk kesitin yaratılan toplam gelirin yüzde 54’ünü aldığını belirtiyor.
Türkmen, “Dünyada çok az ülkede bu kadar önemli bir gelir eşitsizliği var. Bu da Türkiye’de yolsuzluğun geldiği noktayı net bir halde ortaya koyuyor” sözlerini kullanıyor.
Milletlerarası Şeffaflık Örgütü’nün 2020 Yolsuzluk Algı Endeksi’ne göre Türkiye, yolsuzluk algısında 180 ülke ortasında 86’ncı sırada yer alıyor. Türkiye, son sekiz yılda 32 basamak düşüşle bu alanda en fazla kötüleşme yaşayan beş ülkeden biri.
Pelin Ünker
© Deutsche Welle Türkçe